JAK NIE PISAĆ YA (ani żadnego innego gatunku)

Część młodych, początkujących autorów wzoruje się na książkach z gatunku young adult – czyli literatury skierowanej do nastoletniego czytelnika. Wielu bardziej doświadczonym osobom na widok liter YA w głowie zapala się ostrzegawcza lampka, głównie za sprawą wykreowanych na bestsellery potworków, przez które cały gatunek cieszy się złą sławą. W tym artykule wypunktujemy drażniące nas grzeszki pisarzy young adult i zrobimy mini-poradnik pod tytułem: Jak nie pisać. 

TABULA RASA...

…czyli z łaciny niezapisana tablica. Tak w większości przypadków prezentują się nam bohaterki typowej książki young adult. Dziewczę to – ponieważ głównymi postaciami zazwyczaj są przedstawicielki płci pięknej – nie wyróżnia się absolutnie niczym, poza nieprzeciętną nijakością, bezużytecznością i szarością. Przeważnie takiej osóbce brak choćby jednej silnie zarysowanej cechy, nie wiemy nawet, co niewiasta lubi, a czego nie, jakie ma poglądy i tak dalej. Ona sobie po prostu istnieje. Zawieszona w eterze fabuły brodzi samotnie, niczym szare komórki w jej mózgu. 

Dlaczego?

Autorzy, celowo kreując właśnie takie główne postaci, mają zwykle tylko jedno usprawiedliwienie – chcą, by z bohaterką mógł się utożsamić każdy z nas. Z premedytacją tworzą więc postać składającą się jedynie z imienia, nazwiska i koloru oczu, by czytelnik mógł sam sobie ją stworzyć. Świetne rozwiązanie, prawda? Ja, kiedy czytam, także bawię się w wymyślanie każdemu z osobna charakteru – ba! – czasem nawet lubię tworzyć backstory! Ale frajda! 

W takim kreowaniu bohaterów nie kryje się miłosierdzie autora, który chce, byś mógł bez problemu utożsamić się z bohaterem. To jest głośny ryk umierających w męczarniach resztek dobrego warsztatu pisarskiego. Interesująca główna postać to podstawa dobrej książki. Czytelnik musi mieć komu kibicować i czyje losy śledzić, inaczej lektura nie ma większego sensu. Więcej o tworzeniu bohaterów napisałam w innym artykule, więc nie będę się powtarzać [klik]. Tutaj tylko tyle – Mary Sue z rodzaju szarych bezbarwnych myszek to nie jest dobry pomysł. Po prostu nie. 

Nasilmy ten problem. Autorzy próbują stworzyć łatwą do utożsamienia się, cichutką i zupełnie przeciętną dziewczynę, ale jednocześnie uparcie dodają jej heroizmu. Czy to aby nie mija się z celem? Bohaterka z jednej strony ma być szarą myszką, na którą zazwyczaj zupełnie nikt nie zwraca uwagi, jednak jakimś cudem zakocha się w niej bez pamięci najpopularniejszy chłopak w szkole (nie twierdzę, że takie rzeczy się nie zdarzają, ale przeważnie mają miejsce tylko w amerykańskich filmach dla nastolatek; przestańmy się oszukiwać). Nasze dziewczę całe życie nie ma przyjaciół, a mimo to otoczy ją wianuszek wielbiących ją znajomych (na których zazwyczaj Mary Sue nie zwraca większej uwagi, bo jest ponad to). Trochę konsekwencji. 

Drodzy autorzy – nie kreujcie nierzucającej się w oczy szarej myszy, jeśli po kilku stronach macie temu zaprzeczyć. Bohater musi być spójny. Jeśli chcecie, by jego aparycja czy charakter uległy zmianie, nie ma problemu! Ale taka przemiana potrzebuje jednej fundamentalnej rzeczy. 

P o w o d u.

Dodajmy do tego obrazka nieco dramaturgii. Nie dość, że główna bohaterka jest bezosobową heroiną, to jeszcze ma znikomy wpływ na wydarzenia fabularne. Każdy jej kłopot rozwiąże ukochany mężczyzna, zabawna psiapsiółka albo psiapsi-gej. O ile takie kłopoty w ogóle się pojawią… 

HOUSTON, NIE MAMY ŻADNEGO PROBLEMU

Czasem aż chciałoby się być bohaterką powieści YA, aby problemy po prostu znikały albo były rozwiązywane przez Imperatyw Opkowy. Autorzy tak kochają swoich bohaterów, że nie mają serca postawić ich przed prawdziwą trudnością czy wrzucić w sytuację bez wyjścia (albo – o zgrozo! – niejednoznaczną moralnie). Zamiast tego tworzą pozorny problem trwający rozdział, może dwa, po czym… rozwiązuje się on sam.

Deus ex machina 

[u nas równie często: deus ex dupa] 

Czyli cokolwiek, co przybywa bohaterom na ratunek, ale nie zostało wcześniej pokazane w tekście, nie zostało też ani zapowiedziane, ani wyjaśnione. Synonim pisarskiego lenistwa, wygodnictwa albo tchórzostwa. Nie wiemy, co gorsze. 

Deus ex machina wiąże się z imperatywem narracyjnym [klik] – rzeczy się dzieją, bo się dzieją, a Ty, kochany czytelniku, masz tego nie kwestionować. W związku z tym heroina zostaje przez kogoś uratowana, czynniki zewnętrzne magicznie stają po jej stronie, a źli ludzie nagle spostrzegają, że jednak nie chcą być już źli i zaczynają być dobrzy. 

Niech nasz bohater trochę się wysili! Nawet jeśli jest jakąś bardzo specjalną osobą, musi posiadać choćby jeden słaby punkt. Wykorzystajmy go! Jeśli heroina jest doskonała w walce wręcz, postawmy ją przed osobą z pistoletem. Obróćmy jej zalety w słabości. Zmuśmy do myślenia, improwizowania, poradzenia sobie ze stresem. Sprawmy, by któryś element z pozoru świetnego planu nagle nie wypalił. Co zrobić?! Jak się ratować?! Napięcie rośnie, emocje nie opadają. 

Kiedy wszystko idzie jak po maśle, a fabule brakuje problematyki, czytelnik zaczyna się nudzić. Wie, czego może się spodziewać i bez problemu domyśli się, że wszystko pewnie skończy się sielanką. Jeśli postawisz bohatera w ciężkiej, stresującej sytuacji, odbiorca również poczuje niepokój. Z niecierpliwością będzie wyczekiwać rozwiązania problemu. Im trudniejsze wyzwanie – tym dłużej autor może bawić się emocjami czytelnika. W pewnych momentach dać mu powód do radości, by zaraz potem zrujnować wszystko kolejnym niepowodzeniem. 

Nie bójmy się od czasu do czasu zmęczyć naszego odbiorcy i bohatera! 

IDIOCI. WSZĘDZIE IDIOCI

Od absolutnego braku problemu gorszy jest chyba tylko problem, który tak naprawdę nim nie jest. Element jakże często spotykany w literaturze YA. Zazwyczaj ludzie dookoła bohaterów to kompletni kretyni cierpiący na syndrom szturmowców z Gwiezdnych Wojen. Autor włącza im mózgi za rzadko, na przykład kiedy trzeba zabłysnąć w mniej istotnym dialogu. Natomiast w odniesieniu do centralnego wątku fabularnego główni bohaterowie w logicznym myśleniu są od pozostałych tak zwyczajnie lepsi. Powiecie: Sensowne! Przecież nasza heroina jest wybitnie uzdolniona!

Jak zwykle posłużę się Zmierzchem, który, jeśli chodzi o błędy, jest jak studnia bez dna. Pamiętacie uroczą rodzinę Cullenów mieszkającą incognito w Forks? Wiecie, kto – przed przyjazdem Belli – dostrzegł, że w ich zachowaniu coś jest wybitnie nie tak?

Zgadza się. Nikt. Mimo iż rodzina wampirów zachowywała się subtelnie jak skradający się bawół. 

Ogłupianie innych ludzi, by na ich tle bohater mógł świecić, jest kiepskim zabiegiem. Bardzo kiepskim. Nie ma nic złego w tym, że główna postać w pewnych dziedzinach wypada po prostu lepiej. Ale autorzy chcą sprawić, by główny bohater był specjalny, jednocześnie nie mając na to jakiegokolwiek pomysłu, więc po prostu sprawiają, że tylko ta konkretna postać posiada zdolność logicznego myślenia, przez co zupełnie normalne zachowania stają się czymś wyjątkowym. Szczególnie obrywa się policjantom na tle geniusza-detektywa, który tak naprawdę nie jest żadnym geniuszem. Rozumuje logicznie, a czytelnik za nim nadąża albo – jeszcze gorzej – wyprzedza go w łączeniu faktów. Razem rozwiązują więc zagadkę tylko dlatego, że policjant z dochodzeniówki ma IQ na poziomie tłuczka do ziemniaków. 

Nie idźcie w tym kierunku. 

STEREOTYPOM MÓWIMY STANOWCZE „NIE!”

Zdecydowanie poważniejszym problemem powieści YA niż fabuła o bezproblemowej marysujce jest wykreowanie wszystkich postaci (wraz z nią) zgodnie z typowymi, lecz wciąż paskudnymi, stereotypami. 

Niestety autorzy wykorzystują stereotypy postaci, aby pomóc czytelnikom zrozumieć, co się dzieje. Strach przed oryginalnością czy pójście po linii najmniejszego oporu? Dla przykładu, jeśli historia zawiera biznesmena z nadwagą, który nosi garnitury i pali duże cygara, czytelnik natychmiast rozpoznaje chciwego człowieka bez uczuć. 

Stereotyp: przedsiębiorca w garniturze siedzi za biurkiem, załatwia interesy, zarabia mnóstwo pieniędzy, a więc na pewno myśli tylko o nich, jest pracoholikiem i nie ma sumienia.

Rzeczywistość: mężczyzna pracuje bardzo ciężko, zapewniając możliwości i miejsca pracy dla tysięcy ludzi, walcząc o stabilną przyszłość finansową swojej (może: przyszłej?) rodziny. 

Jednak takie stereotypy to jeszcze pikuś. Zdecydowanie gorsze są te powieści YA, które umacniają pozycję stereotypów dotyczących płci. W większej mierze dotyczy to kobiet (ponieważ, jak wyżej, to one są przeważnie głównymi bohaterkami), lecz facetom też obrywa się nierzadko. Społeczeństwo nieustannie mówi nam, jak zachowywać się i działać, aby dostosować się do patriarchatu, a literatura, którą czytamy i kreujemy (często nieświadomie!), podąża również za starymi i stęchłymi tradycjami.

ON – jest wysportowany, interesuje się krwawymi filmami, piłką nożną, pije alkohol i ratuje damy w opałach. Najczęściej to typ macho, ale zdarzają się wyjątki. 

Może być też typem zakochanego nieszczęśnika, który robi wszystko, by ukochana zwróciła na niego uwagę. Bohaterka go nie chce? Bo to zła kobieta była! Co z tego, że on się narzuca, jest stalkerem i sieje dramę z tęsknoty. Oczywiście na pewno ma ku temu powody, na przykład patologiczne dzieciństwo, i bohaterka, którą kocha, po prostu mu się należy. Ot, rekompensata. 

Pamiętajmy, że gwałt to nie tylko seks. Nie promujmy takich zachowań bohatera jako urocze i wyjątkowe. Bohaterowie, którzy się narzucają, nie są romantyczni.

Inna sprawa. Kiedy autor kreuje scenę, w której stereotypowy mężczyzna staje się zbyt wrażliwy, zapala się czerwona lampka. Bang! Nagle okazuje się, że bohater jest kryptogejem, który właśnie się ujawnił. Homoseksualiści w opkach YA to w ogóle temat-rzeka, napiszmy więc krótko: nie każdy gej paraduje w różowych fatałaszkach, nakłada makijaż i gestykuluje z namięcją niczym Jack Sparrow na dropsach. 

ONA – jako postać literacka z pewnością będzie obiektem miłosnym. Jeżeli jest niedoświadczoną cnotką, skończy jako bohaterka niemoralna, doświadczając inicjacji wyginających ją w łuk, że aż dziw, że biedaczka nie połamie kręgosłupa. Jeżeli opowieść nie przewiduje jednak uwypuklonego wątku erotycznego, bohaterka jest po prostu kobietą. Jest opisana jako emocjonalna (często wręcz histeryczna), pasywna i – przede wszystkim – zależna.

Stereotypową kobietą jest pierwszy przykład z brzegu – znów – wszem i wobec kochana Bella. Dziewczyna-wydmuszka przedstawiana jako nieporadna. W pierwszej części Edward stale musi ją chronić, a w drugiej dziewczę jest tak przygnębione jego odejściem, że nie potrafi funkcjonować jako normalna istota ludzka. Jest uosobieniem idei, że kobiety bez mężczyzn są niczym. 

Cechy najczęściej przypisywane dziewczętom są w powieściach YA nieliczne i ograniczające. To: bierność, niekompetencja, strach, uległość i zależność. Dziewczyny są przedstawiane jako zgodne i altruistyczne z powodu poczucia winy; to świetna publiczność dla męskiego bohatera aktywnego, który niejednokrotnie bywa bucem, bo tak. Kiedy jednak bohaterka zaczyna mieć ambicję i autor chce wyjść poza schemat, pokazując ją inaczej, może zostać odebrana jako niegrzeczna, bezczelna. Mężczyźni mogą pić alkohol w praktycznie każdej scenie pasywnej i nie ma nic w tym dziwnego, mogą prowadzić rozmowy ze szklanką w ręku i papierosem, ale gdy po butelkę sięga kobieta, od razu musi być to scena, w której postać topi smutki lub robi to, bo autor chce pokazać, że mamy do czynienia ze zbuntowanym tom-boyem lub kobietą obyczajów… no. 

Wróćmy jednak do YA.

Seksistowskie pikowanie nastolatek w opowiadaniach, powieściach i filmach młodzieżowych nie wiem, czy wciąż mnie tylko żenuje, czy już mocno wpienia. Nie wiem też, jak u was, ale na przykład u mnie w szkole spora część osób naprawdę się lubiła, a przynajmniej tolerowała, a więc i szanowała. Dlaczego tak wielu pisarzy kreuje dziewczyny ładne i modnie ubrane jako popularne i stawia je na pozycji antagonistek, przeciwko głównym merysujkom jeszcze-nie-ładnym-ale-i-nie-brzydkim, lecz przynajmniej słabszym i niezrozumiałym? Tylko dlatego, że ktoś się maluje, nie oznacza, że jest człowiekiem złym lub łatwym. Lub jakimkolwiek. I dlaczego konkursem, który musi rozstrzygać cały konflikt fabularny, jest konkurs wokalny/taneczny/sportowy/teatralny (oczywiście ze sztuką Szekspira) bądź – chyba najgorsza z opcji – konkurs na miss? 

Przecież to jest nudne. I krzywdzące. 

I sztuczne. 

Powielanie schematów pozwala młodym czytelnikom sortować różne ludzkie zachowania w kategoriach kobiecych lub męskich. A przecież powieści YA są tą jedną z niewielu rzeczy, które powinny sprawiać, że młodzi ludzie zaczną myśleć inaczej i kwestionować stereotypy, zaczną wychodzić poza schemat. A jeśli już o buncie była mowa...

SOCJOPATIA WCALE NIE JEST FAJNA

Z powodu braków w warsztacie pisarskim część autorek nawet nie zdaje sobie sprawy, że właśnie na kartach swojej powieści wykreowały osobę antyspołeczną. Myślą, że zachowania przeczące powszechnym normom uczynią z heroiny bądź herosa super-specjalną osobę wyróżniającą się z tłumu. W rzeczywistości tworzą… no właśnie, socjopatę.

Kim właściwie jest socjopata? Jest to człowiek z zaburzeniem osobowości przejawiającym się nierespektowaniem norm etycznych i wzorców zachowań wśród społeczeństwa. Według DSM-IV obecnie przyjmuje się powszechne kryteria diagnostyczne osobowości nieprawidłowej. Niektóre z nich to:

• niezdolność do związków uczuciowych z innymi, problemy w nawiązywaniu relacji emocjonalnych i deficyt empatii;
• brak wrażliwości na ocenę i krytykę innych oraz arogancja;
• egocentryzm, poczucie wyższości, skłonność do dominowania, pompatyczne przekonanie o własnej wartości;
• łatwość wypowiadania się, pozorny urok i wdzięk;
• brak poczucia winy, wstydu, skrupułów i odpowiedzialności;
• deficyt lęku (jego niski poziom);
• niska tolerancja na frustrację (w tym impulsywność, niekontrolowana agresja);
• nieuczciwość – posługiwanie się kłamstwem i manipulowanie;
• obwinianie innych za swoje porażki;
• brak poszanowania praw innych (w tym brak szacunku do czyichś rzeczy osobistych);
• podejmowanie ryzykownych zachowań, poszukiwanie stymulacji i mocnych wrażeń, często po to by uzyskać uznanie, aplauz i podziw w oczach innych. Zachowania te przez innych są odbierane jako lekkomyślność i głupota;
• nieodpowiedzialność związana z pracą zawodową, zobowiązaniami finansowymi;
• pasożytniczy styl życia;
• tendencje do samouszkodzeń i szantażowanie samobójstwem.

Kreowanie House'em, Sheldonem czy Sherlockiem nie jest już takie oryginalne, ale wciąż może być ciekawe, kiedy tylko postaci, by być socjopatyczne, mają ku temu realne pobudki (na przykład bogatą w negatywne doświadczenia przeszłość). Nie są to bohaterowie socjopatyczni i nic więcej. Mają bardziej złożone wnętrza, a ich charaktery składają się z wielu innych cech. Postaci są też w pewnym stopniu pozytywne – House to nadal świetny lekarz, a Sherlock wciąż pozostaje pierwszym na świecie detektywem doradczym. Poza tym fabuła, której są częścią, jest wielowątkowa i rządzą w niej konflikt oraz dynamiczna akcja. 

Sam socjopata, poza niczym innym, jest po prostu nie dość, że wkurzający, to jeszcze nieciekawy. Dlaczego więc mimo to wielu bohaterom YA można bez problemu przyporządkować co najmniej trzy z powyższych punktów? Czy autorzy naprawdę sądzą, że wykorzystywanie ludzi do własnych celów bez jakichkolwiek wątpliwości lub wyrzutów sumienia to przejaw zaradności? Tak samo: całkowity brak głębokich relacji z innymi to nie jest jedynie bycie outsiderem. Pojawia się problem – kolorowanie kontra przekolorowanie.

Są sytuacje, które powodują zaburzenie pewnych istotnych elementów (na przykład regularne przebywanie na wojnie może wpłynąć na sumienie lub odczuwanie poczucia winy. Częste oglądanie śmierci prowadzi do uodporniania się na jej widok). Problem pojawia się, gdy autorzy traktują to jako cechę wrodzoną. Widać to szczególnie w powieściach dystopijnych. Z pozoru zupełnie przeciętna bohaterka nagle zabija człowieka. I co? Ano nic. Nie liczmy na jakiekolwiek przemyślenia, koszmary senne, wątpliwości, czy aby na pewno tamta osoba musiała zginąć. Nie dostrzeżemy także żadnego wpływu na codzienność, nie wykształci się u bohaterki ani jeden odruch sygnalizujący próbę wyparcia lub poradzenia sobie z sytuacją (pamiętacie słynny gest mycia rąk u Lady Makbet?). Co najgorsze, nie istnieje żaden czynnik powodujący czy usprawiedliwiający takie zachowanie. Zazwyczaj te bohaterki nie stykają się regularnie ze śmiercią i przemocą, ba!, często nawet nigdy przedtem nie trzymały w dłoni pistoletu. Słabo czyta się o szesnastoletniej morderczyni pozbawionej jakichkolwiek skrupułów. 

W dystopijnych powieściach mamy też syndrom nastoletniego protagonisty – przywódcy rebelii. Jak...? Nastoletni bohater odkrywa ogromny sekret o wrogim... czymś-tam i biegnie do ludzi na odpowiednich stanowiskach, by się nim podzielić. A potem, tak po prostu, oczywiście to on przewodzi ruchem oporu lub śledztwem, bo tak. Bo jest gościem, ale trochę go wprowadzimy i będzie naszym nowym liderem. Hip, hip, hurra!

Prawda jest zgoła inna.

Dorośli uważają, że jesteś za stary, by popełniać błędy, ale wciąż zbyt młody, by przejąć ich pracę. ODPOWIEDZIALNĄ PRACĘ. Nikt nie przekazałby władzy zbuntowanemu szesnastolatkowi bez względu na to, jak ważne proroctwo głosi. 

[No chyba że jest uczniem Hogwartu. To naprawdę zmienia postać rzeczy]. 

Spraw, by nastolatkowie zapracowali na swoje stanowisko i rozwijali swoje umiejętności. Zanim staną na odpowiedniej pozycji, najpierw muszą ją umocnić. Dorośli powinni być wpierw co do nich przynajmniej sceptyczni. Ma to sens, prawda?

Nastolatki są też bezbronne. Nie mają dwudziestu lat, ale autorzy YA chcą jednak, by odbierane były jako starsze, bo… same nastolatki chcą takie być. Tylko nawet jeśli chcą – skończyć szkołę, iść do pracy, robić karierę, móc imprezować, przeżywać szalone przygody i być odpowiedzialne i dorosłe – to i tak albo tego nie mogą, albo im to nie wychodzi. Popełniają błędy i uczą się na nich. Hej! Gdy miałam szesnaście lat, nauczyłam się usmażyć naleśnika, gdzieś w tamtych czasach zrobiłam też swoje pierwsze pranie. Bądźmy ze sobą szczerzy i mierzmy siły na zamiary naszych bohaterów. Jeżeli mają lat szesnaście, niech nie zachowują się jak oświeceni ludzie po dwudziestce. Nastolatkowie nie mają przecież wystarczającego doświadczenia życiowego, aby być wprowadzeni w tekst jako jednostki starsze i na takich samych prawach, którymi rządzą się bohaterowie dorośli.

STOP BEZSENSOWNEJ ŚMIERCI!

To jest akurat bardzo smutny element i, niestety, dosyć częsty. Autorzy wprowadzają jakiegoś nowego bohatera, by popchnąć do przodu pewien wątek, po czym… tracą pomysł na tę postać. Nie przemyśleli jej obecności na kartach opowieści, przez co nie mają pojęcia, co z nią dalej zrobić. 

Wiem! Zabić! Akurat pod ręką była jakaś zabłąkana kula czy niefortunnie umiejscowiona pułapka. Był człowiek i nie ma człowieka. Tak, tak, to bardzo smutne, ale idźmy już dalej. 

Nie mam absolutnie nic przeciwko uśmiercaniu bohatera z konkretnego powodu. Czasem jest to zabieg niezbędny fabularnie lub istotny w rozwoju innych postaci. Jednak problem pojawia się, gdy dosyć ważna postać ginie bezrefleksyjnie. Jej nagłe pożegnanie się z życiem nie niesie absolutnie żadnej myśli, często nawet nie jest przedstawione w sposób wywołujący jakiekolwiek emocje. 

Autorze! W swojej książce tworzysz prawdziwy świat. 

To nie jest GTA.