Kłopotliwe „nie”

Partykuła „nie” jest wszystkim doskonale znana – jeszcze w podstawówce wbijano nam do głowy, że z czasownikami pisze się ją oddzielnie. Jak to natomiast wygląda z innymi częściami mowy?

Zanim zacznę dokładne omawianie konkretnych przypadków, wspomnę, że partykuła „nie” może występować przed każdą częścią mowy. W języku polskim najczęściej ten wyraz piszemy rozdzielnie, jednak warto pochylić się nad przypadkami, w których występuje pisownia łączna.

1. Pisownia rozdzielna:

– Osobowe formy czasownika, czasowniki niewłaściwe oraz bezokoliczniki (np. nie lubię, nie ma, nie może, nie chcieć, nie cierpieć).

A jednak i tutaj zdarzają się wyjątki: niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić, niepokoić, niewolić.

Warto też rozróżniać formę „niedowidzieć” od „nie dowidzieć”. W przypadku tej pierwszej mamy na myśli osobę, która ma problem ze wzrokiem już od pewnego czasu, natomiast drugiej używamy wtedy, gdy chcemy zaznaczyć, że dana osoba nie dostrzegła czegoś w danym momencie, np.:

Maria niedowidzi, przez co trzeba się nią opiekować.

ale: Antoni nie dowidział, kto zabrał mu parasolkę.

– Osobowe formy czasownika użyte w funkcji bezosobowej (np. nie należy, nie powinno się, nie wypadałoby).

– Bezosobowe formy czasowników zakończonych na -no, -to (np. nie brano, nie chciano, nie pochwalano).

– Imiesłowy przysłówkowe współczesne (końcówka -ąc) i uprzednie (końcówka -łszy, -wszy) (np. nie czekając, nie lubiąc, nie zrobiwszy, nie skończywszy).

– Zaimki (np. nie ja, nie my, nie ty, nie swój, nie tyle).

Tutaj również mamy wyjątki: nieco (wyrażenie co nieco), nieswój (jako „niezdrów”), niejaki (jako „pewien”, „jakiś”), niejako, niektóry, poniektóry.

– Liczebniki (np. nie raz, nie dwa, nie kilka, nie milion).

I znów wyjątki: niejeden (jako „wielu”, „ten”, „ów”), niewiele, niewielu.

– Przyimki (np. nie dla was, nie w szkole, nie do wybaczenia).

– Partykuły lada, byle (np. nie lada wyzwanie, nie byle kto).

– Przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym (np. nie lepszy, nie gorszy, nie najwyższy, nie najmądrzejszy).

– Przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym (np. nie częściej, nie dalej, nie najprędzej).

– Rzeczowniki, przymiotniki i przysłówki, ale jedynie w wypadku, gdy partykuła „nie” wyraża stanowcze, wyraźne przeciwstawienie  (np. nie przyjaciel, a wróg; nie wiosną, a zimą).

2. Pisownia łączna:

– Rzeczowniki, również te odczasownikowe (np. niecierpliwość, niepalenie, niepicie, nieprzyjaciel, nierozwaga).

– Przymiotniki w stopniu równym (np. nieciężki, niemądry, niegłodny).

UWAGA: W przypadku przymiotników utworzonych od nazwisk pisanych wielką literą partykułę „nie” zapisujemy z dywizem, np. nie-Sienkiewiczowski styl pisania.

– Imiesłowy przymiotnikowe czynne (końcówka -ący, -ąca, -ące) i bierne (końcówka -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, -ony, -ona, -one) bez względu na to, czy pełnią funkcję czasownikową, czy przymiotnikową (np. nierozstrzygnięty konkurs, niezatwierdzony dokument, nielubiąca siatkówki, niekochające się małżeństwo).

– Przysłówki utworzone od zaprzeczonych przymiotników oraz zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych (czynnych i biernych) (np. niedbale, niesmacznie, niewesoło, nieużytecznie).

– Formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników oraz przysłówków, które bez partykuły „nie” nie występują lub jeśli ta partykuła oznacza cechę przeciwstawną przymiotnika podstawowego (np. niedołężny – niedołężniejszy – najniedołężniejszy; nieszczęśliwy – nieszczęśliwszy – najnieszczęśliwszy).

– Imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne użyte w funkcji przymiotnikowej (np. niezbadane wyroki boskie, nienajedzony żarłok, niedysponowany zawodnik).

Najogólniejsza zasada, która sprawdza się w zdecydowanej większości przypadków: oddzielnie partykułę „nie” piszemy z osobowymi formami czasownika i bezokolicznikiem, natomiast łącznie z rzeczownikiem i przymiotnikiem.

Podczas pisania artykułu posiłkowałam się informacjami zawartymi w słowniku ortograficznym wydawnictwa Greg z 2016 roku, które opracował Wojciech Rzehak.